3.2. Reguły tworzenia odmiejscowych nazw osobowych rodzaju męskiego

1. Nazwy osobowe utworzone za pomocą formantu -ak

Za pomocą formantu –ak nazwy mieszkańców tworzymy od tematu podstawy słowotwórczej nazw miast, regionów i niektórych nazw państw [1]. W większości są to nazwy nacechowane.

1.1. bez alternacji

nienacechowane: Warmia - Warmiak, Kocewie - Kociewiak, Spisz - Spiszak; Bośnia - Bośniak, Austria - Austriak
nacechowane: Poznań – poznaniak; Wołyń - Wołyniak, Podlasie - Podlasiak

1.2. z alternacjami tematowymi

alternacje jakościowe [v]:[v’], [u]:[o]: Kraków – Krakowiak (mieszkaniec regionu, nazwy nienacechowane);
alternacje jakościowe [n]:[n’], [m]:[m’]; [u]:[o] (nazwy nacechowane): Oświęcim - oświęcimiak, Lublin - lubliniak, Wrocław – wrocławiak, Kraków - krakowiak; Warszawa – warszawiak; Kujawy – Kujawiak...;
alternacja ilościowa [Ø]:[yn’]: Łomża – Łomżyniak.

Wyjątki:
Śląsk - Ślązak (alternacja jakościowa [s]:[z] i ilościowa [k]:[Ø];
Polska – Polak (dezintegracja)[2].

2. Nazwy osobowe utworzone za pomocą formantu –anin

Uwaga 1. Formant –anin jest używany do tworzenia nazw osobowych od nazw miast i regionów rodzimych, znajdujących się (obecnie lub w przeszłości) na terenie Polski oraz nazw pochodzenia wschodnio- i południowosłowiańskiego, a także nazw obcych, przystosowanych do polskich norm fonetycznych, por. np. Alaska - Alaskanin, Kostaryka - Kostarykanin, Lima - limianin

Uwaga 2. Podobnie jak w wypadku derywatów z formantem –ak procesowi tworzenia nazw mieszkańców za pomocą formantu –anin towarzyszą także regularne alternacje jakościowe: [t]:[c’], [t]:[t’], [v]:[v’], [m]:[m’], [n]:[n’], [u]:[o], [g]:[ž], [k]:[č], [r]:[ž], [s]:[š], [d]:[dz]. W nazwach rodzimych dochodzi również do alternacji ilościowej – ucięcia grup spółgłoskowych [-sk(a)]:[Ø] oraz [-yzn(a)]:[Ø], por. Wielkopolsk-a – Wielkopol-anin, Białostocczyzn-a – Białostoccz-anin., ale: Alaska – Alaskanin.

2.1. bez alternacji

od nazw miast: Paryż - paryżanin, Wenecja - wenecjanin...,
od nazw państw: Rosja - Rosjanin, Jugosławia – Jugosłowianin, Kambodża - Kambodżanin, Kostaryka - Kostarykanin, Meksyk - Meksykanin, Mołdawia – Mołdawianin; Fenicja - Fenicjanin, Sparta – Spartanin;
od rodzimych nazw regionów: Pomorze - Pomorzanin, Podhale - Podhalanin

Wyjątki:

Bandżul - bandżulanin, Maseru - maseruanin, Mogadiszu - mogadiszuanin;

Peru - Peruwianin / Peruwiańczyk,

Alaska - Alaskanin, Andamany - Andamanin, Kostaryka - Korsykanin, Martynika - Martynikanin, Wenecjanin[4] ...

2.2. z alternacją

od nazw miast: Sopot - sopocianin, Warszawa – warszawianin; Bratysława - bratysławianin, Moskwa - moskwianin, Lwów - lwowianin, Rzym - rzymianin, Ryga - ryżanin, Praga - prażanin, Kopenhaga – kopenhażanin; Bogota - bogocianin / bogotanin, Lima – limianin;
od nazw państw: Siedmiogród – Siedmiogrodzianin;
od rodzimych nazw regionów: Małopolska – Małopolanin;

Wyjątki:

Azerbejdżan - Azerbejdżanin / Azer, Honduras - Honduranin / Honduraszczyk

3. Nazwy osobowe utworzone za pomocą formantu –czyk

Formant obecnie najbardziej produktywny w derywacji nazw mieszkańców państw, a także miast oraz regionów pochodzenia obcego. Odstępstwo od tej zasady stanowią derywacje: Gniezno - gnieźnieńczyk, Zakopane - zakopiańczyk[5].

3.1. bez alternacji

derywowane od podstaw z zakończeniem na [d] i [t], w tym na -grad, -stad, -land: Aszchabad - aszchabadczyk, Belgrad - belgradczyk, Niderlandy - Niderlandczyk, Oranjestad - oranjestadczyk, Dżakarta - dżakartczyk; Luanda - luandczyk, Kuwejt - Kuwejtczyk, Bermudy – Bermudczyk, Inflanty – Inflantczyk…
derywowane od podstaw z zakończeniem w temacie na [é], [l], [m], [ń] lub [n][6], [r], [s], [t] poprzedzone samogłoską: Achaja - Achajczyk[7], Ałma Ata - ałmaatczyk, Amsterdam - amsterdamczyk, Andora - Andorczyk, Bahama – Bahamczyk; Guam - Guamczyk, Wiedeń - wiedeńczyk, Barbados - Barbadoszczyk, Bejrut - bejrutczyk...
Wyjątkowo, w ten sposób tworzone są także nazwy: Gwadelupa - Gwadelupczyk, Nassau – nassauczyk, Antanarywa - antanarywczyk, Malediwy - Malediwczyk.

3.2. z alternacjami ilościowymi

3.2.1. Typ - ucięcie tematu (dezintegracja). Derywowane od podstaw zakończonych na:

-di(a), zwłaszcza na ‑andia: Burgundia - Burgundczyk, Grenlandia - Grenladczyk, Irlandia - Irlandczyk, Islandia – Islandczyk,
-berg, -burg, -ngia, -rgia: Hamburg - hamburczyk, Norymberga - norymberczyk, Magdeburg - magdeburczyk, Brandenburgia - Brandenburczyk, Lotaryngia - Lotaryńczyk...

3.2.2. Typ – rozszerzenia tematyczne (wstawienie grup głosek między temat a przyrostek -czyk ):

rozszerzenie -ań- w nazwach derywowanych od podstaw z tematem fleksyjnym na [h], [k], [r], [m], [b], [t], [n] oraz [u], [i], [o]: Biafra - Biafrańczyk, Birma - Birmańczyk, Dauha - dauhańczyk, Korea - Koreańczyk, Kuba - Kubańczyk, Malta - Maltańczyk, Mekka - mekkańczyk, Nikaragua - Nikaraguańczyk, Papua - Papuańczyk, ale także Haiti - Haitańczyk, Maputo - maputańczyk, Nauru - Naurańczyk, Portoryko - Portorykańczyk, Wagadugu - wagaduańczyk; czy Bhutan - Bhutańczyk, Biszkek - biszkekańczyk, Nazaret - nazaretańczyk, Tybet - Tybetańczyk.
rozszerzenie -eń- tylkow nazwach derywowanych od podstaw z tematem fleksyjnym na [n], [k], [št], [z]: Belize - Belizeńczyk, Berno - berneńczyk, Budapeszt - budapeszteńczyk, Bukareszt - bukareszteńczyk, Damaszek - damasceńczyk, Gniezno - gnieźnieńczyk[8].
rozszerzenie -yń- w nazwach derywowanych od podstaw z tematem fleksyjnym na [t][9] np.: Bizancjum - Bizantyńczyk / Bizantyjczyk, Florencja - florentyńczyk / florentczyk, Dalmacja - Dalmatyńczyk oraz Lewant - Lewantyńczyk.
rozszerzenie -ej-: tylko w derywacie Europejczyk.
rozszerzenie -ij- / -yj- przede wszystkim w nazwach derywowanych od nazw rodzaju żeńskiego, zakończonych na [b’éa], [d’éa], [f’éa], [l’éa], [p’éa], [r’éa], [t’éa], [v’éa], [z’éa]), np.: Gambia - Gambijczyk, Lidia - Lidyjczyk, Sofia - sofijczyk, Anatolia - Anatolijczyk, Apia - apijczyk, Asturia - Asturyjczyk, Kachetia - Kachetyjczyk, Boliwia - Boliwijczyk, Andaluzja - Andaluzyjczyk... ale także - z zakończeniem tematu na [d] lub [t][10]: Grenada - Grenadyjczyk, Kanada - Kanadyjczyk, Uganda - Ugandyjczyk, Majotta - Majotyjczyk; Czad - Czadyjczyk, Korynt - Koryntyjczyk / Koryntczyk, Rabat - rabatyjczyk...

Uwaga. Wybór samogłoski [i] lub [y] w poszczególnych formach zależy od poprzedzającej ją spółgłoski:

– jeśli temat fleksyjny podstawy jest zakończony na głoski wargowe [p’], [b’], [f’], [v’], tylnojęzykową [g’] oraz na [l’], wstawiamy [i], np. Sycylia - Sycylijczyk

– po głoskach [t’], [d’], [r’], [z’] wstawiamy [y], np. Syria – Syryjczyk.

rozszerzenie -j- w nazwach derywowanych od podstawnieodmiennych zakończonych na [e], [i] lub od podstaw z tematem zakończonym na samogłoskę: Male - malejczyk, Kagali – kagalijczyk... Gwinea – Gwinejczyk, Judea – Judejczyk.

Wyjątki:

Dżibuti – Dżibutczyk, Haiti – Haitańczyk, Chile - Chilijczyk

rozszerzenie -ij- w nazwach derywowanych od podstaw nieodmiennych zakończonych na [o], [a]: Tonga – Tongijczyk, Monako – Monakijczyk...

Wyjątek:

Potoryko - Portorykańczyk

Zależności między zakończeniami podstaw a rozszerzeniami ilustruje poniższa tabela:

rozszerzenie	*zakończenie tematu fleksyjnego podstawy – NM odmienne**	zakończenie tematu fleksyjnego podstawy – NM nieodmienne
-ań (22)	[h], [k], [r], [m], [b], [t], [n] oraz [u]	[i], [o], [u]
-eń (6)	[n], [k], [št], [z]
-yń- (3)	[t] [c’i]
-ej- (1)	[p]
-ij-/-yj- (123)	[i]: ([b’éa], [d’éa], [f’éa], [g’éa], [l’éa], [p’éa], [r’éa], [t’éa], [v’éa], [z’éa]) ([p’], [b’], [f’], [v’], [g’], [l’] à ‑ij- [t’], [d’], [r’], [z’] à -yj-)	[o], [a]
-j- (21)	[e]	[e], [i]
bez rozszerzenia (ok. 200)	-grad, -stad, -land, -landi(a), [é], [l], [m], [ń], [n], [r], [s], [t] – poprzedzone samogłoską	[e] niesłyszane w wymowie

*NM – nazwa miejscowa

Uwaga. Z alternacjami ilościowymi typu rozsunięcie ściśle związane są alternacje jakościowe:

– jeśli temat fleksyjny podstawy zakończony jest na spółgłoskę miękką z następującą po niej półsamogłoską [é], wówczas w derywacie może pojawić się jej twardy odpowiednik, typu: [d’]:[d], [l’]:[l], [p’]:[p], [r’]:[r], [t’]:[t], [z’]:[z][11], a półsamogłoska ulega ucięciu [é]:[ø]: Finlandia - Finlandczyk, Grenlandia - Grenlandczyk, Fidżi - Fidżyjczyk, Portugalia - Portugalczyk, Etiopia - Etiopczyk, Aleksandria - aleksandryjczyk, Dżibuti - Dżibutczyk, Haiti - Haitańczyk...

– jeśli temat fleksyjny podstawy zakończony jest na spółgłoskę twardą, wówczas w zakończeniu tematu słowotwórczego derywatu pojawia się jej zmiękczony lub miękki odpowiednik: [b]:[b’], [g]:[g’], [k]:[k’], [l]:[l’], [n]:[ń]: Aruba - Arubijczyk, Katanga - Katangijczyk, Lusaka - lusakijczyk, Monako - Monakijczyk, Akwizgran - akwizgrańczyk, Amman - Ammańczyk, Wientian - wientiańczyk…

– w grupie tej występuje również kilka nietypowych wymian głoskowych:

[a]:[u], np. Dania - Duńczyk (nie *Dańczyk)

[i]:[e], np. Tunis - tunetańczyk / tunisyjczyk,

[s]:[š], np. Barbados - Barbadoszczyk, Caracas - karakaszczyk, Honduras - Honduraszczyk / Honduranin

[š]:[sc], np. Damaszek - damasceńczyk

[s]:[t], np. Laos - Laotańczyk, Trypolis - trypolitańczyk.

4. Nazwy osobowe utworzone za pomocą formantu –ec

Formant bardzo rzadki, zazwyczaj forma potoczna nacechowana.

4.1. bez alternacji:

· Czeczenia – Czeczeniec / Czeczen, Słowenia – Słoweniec; Japonia – Japoniec / Japończyk

4.2. z alternacją:

· Czarnogóra - Czarnogórzec, Ukraina - Ukrainiec; Wietnam - Wietnamiec

5. Nazwy osobowe utworzone za pomocą formantu paradygmatycznego.

5.1. bez alternacji

od nazw plurale tantum: Czechy - Czech, Włochy - Włoch, Mazury – Mazur

5.2. z alternacjami

– ilościowymi oraz jakościowymi

od nazw plurale tantum, alternacje: ([Ø]:[e], [Ø]:[o]) oraz ([m]:[m’], [g]:[g’]): Niemcy - Niemiec, Węgry – Węgier
alternacje ([-stan]:[Ø]) oraz ([ń]:[n], [k’]:[k]): Afganistan - Afgan / Afgańczyk, Kazachstan - Kazach, Uzbekistan - Uzbek, Tadżykistan - Tadżyk[12].
([é]:[ø]) oraz ([b’]:[b], [g’]:[g], [c’]:[k], [c’]:[k], [d’]:[d], [g’]:[g], [ń]:[n], [r’]:[r], [z’]:[z]): Belgia - Belg, Bułgaria - Bułgar, Chorwacja - Chorwat, Czechosłowacja - Czechosłowak, Flamandia – Flamand / Flamandczyk, Frygia - Fryg, Grecja - Grek, Hiszpania - Hiszpan, Kirgizja - Kirgiz, Norwegia - Norweg, Serbia - Serb, Słowacja - Słowak.

– z alternacją ilościową

([-landia]:[Ø]): tylko Finlandia – Fin / Finlandczyk

6. Formy izolowane

Utworzone za pomocą cząstek, które w polszczyźnie nie mają statusu formantu służącego do tworzenia nazw osobowych

Anglia - Anglik, Francja - Francuz, Holandia - Holender, Litwa - Litwin, Łotwa - Łotysz.

[1] Z tej różnicy zdają sprawę reguły ortograficzne: nazwy mieszkańców miast piszemy z małej litery, regionów i państw – z dużej.

[2] Inaczej niż Słowak / Czechosłowak. Zob. formant paradygmatyczny

[3] Posiadają swoje nienacechowane odpowiedniki z formantem –anin.

[4] Identyczne z nazwą mieszkańca Wenecji jako miasta.

[5] Oba leksemy w USJP mają odesłanie do nienacechowanego synonimu: gnieźnianin, zakopianin.

[6] W tym wypadku ulega ono zmiękczeniu do [ń] pod wpływem formantu -czyk.

[7] Synonim: Achaj.

[8] Synonim: gnieźnianin. Jest to jedna z dwóch (obok zakopiańczyka) nazw osobowych utworzonych za pomocą formantu –czyk i motywowanych przez rodzime nazwy miejscowości.

[9] Wygłosowe [t] w temacie słowotwórczym może pochodzić bezpośrednio od podstawy słowotwórczej lub być wynikiem alternacji [-c’i-]:[t] między podstawą i derywatem.

[10] Po temacie zakończonym na –d-, -t- możliwa jest derywacja czysto sufiksalna, np. Belgrad - belgradczyk, a także możliwe jest rozszerzenie -ań-/-eń-/-yń-, np. Malta - Maltańczyk; Tybet - Tybetańczyk, Lewant - Lewantyńczyk (por. wcześniejsze fragmenty tekstu).

[11] Regułę tę łamie nietypowa dla nazw obcych w języku polskim wymiana [c’]:[t], np. Bizancjum - Bizantyjczyk / bizantyjczyk / bizantyńczyk, Brabancja - Brabantczyk, Florencja - florentyńczyk / florentczyk.

[12] Być może przez analogię powstała nazwa Azer od Azerbejdżan (równolegle: Azerbajdźanin).